تفسیر « رجعنا من الجهادِ الاصغرِ الی الجهادِ الاکبرِ»

بحث در باره جهاد با نفس و مخالفت هوى‏ و علل دشوارى آن،

دوزخ تجسّم احوال نفس است،

در عنوان این قسمت به حدیثی اشاره شده است که صورت درست آن این است : « قَدِمتُم مِنَ الجَهادِ الاصغرِ الى الجهادِ الاکبرِ، مُجاهِدَة ِالعبدِ هواهُ»[1]یکی از تکالیف شرعی جهاد با کافران است ودر این حدیث پیامبر اسلام (ص) آن را جهاد اصغر نامیده وجهاد با هوای نفس را بزرگتر ومهم تر از آن شمرده است.

اى شهان : خطاب به مردان راه خدا است

خصم برون: دشمنان هر کس از نوع انسان .

 خصم درون : نفس و شهوت و آرزو است.این خصم درون ویژگیش این است که با تدبیر وعقل وهوش نمی توان کشت واین شیر باطن« نفس» مانند آن شیر قصهْ ما نیست که خرگوشی فریبش داد وبه چاهش انداخت.

نفس: مبدا و سرچشمه‏ى صفات رذیلهْ انسان را، نفس مى‏گویند، ابن عربى آن را به صفات معلول بشرى تعریف مى‏کند و معنى «معلول» بنظر او هر امرى است که حق تعالى در آن امر مشهود بنده نباشد پس مى‏توان گفت هر صفت یا عملى که با غفلت از خدا عارض شود یا صورت گیرد، نفس است.[2]

 دوزخ : نزد مولانا صورت نفس و تجسم احوال و اخلاق اوست

آتش دوزخ : نمودار قهر خداى تعالى است ،پس، مانند آتش حسى نیست که آب جویها و دریاها آن را خاموش تواند کرد، کشتن این آتش تنها بوسیله‏ى نور و لطف خدا میسر تواند شد، چنان که مى‏فرماید[3]:

            خشم تو تخم سعیر دوزخست             هین بکش این دوزخت را کین فخست‏

            کشتن این نار نبود جز بنور                نورک أطفأ نارنا نحن الشکور

هفت دریا: دریاى اخضر، دریاى عمان، دریاى قلزم، دریاى بربر، دریاى اقیانوس (اقیانوس اطلس)، دریاى قسطنطنیه (بحر الروم)، دریاى اسود. ظاهرا هفت درین مورد مفید کثرت است و عدد خاص هفت مراد نیست.

سنگها وکافران: اشاره است به مضمون آیه‏ى شریفه: فَاتَّقُوا اَلنَّارَ اَلَّتِی وَقُودُهَا اَلنَّاسُ وَ اَلْحِجارَةُ[4].

 ( 1383) اى اشخاص مقتدر جنگ جو ما خصم بیرونى را کشته مغلوب کردیم ولى یک دشمن اندرونى باقى مانده که بمراتب از دشمن بیرونى بدتر است‏.( 1384) کشتن این دشمن کار عقل و هوش و تدبیر ما نیست شیر باطنى ما سخره خرگوش نخواهد شد. ( 1385) آن دشمن نفس ما است که چون اژدها است که اگر دریا باو داده شود حرصش کم نخواهد شد. ( 1386) هفت دریا را مى‏آشامد و سوزش عطشش زایل نمى‏شود. ( 1387) کفار سنگ دل بلکه سنگها از عمل او غرق خجلت مى‏شوند.

مولانا می گوید: مجاهده‏ى با نفس، سخت و دشوار است براى آن که در حقیقت کوششى است بر خلاف میل و شهوت که از زندگى بشر جدا نیست و یا ظهور وجود و یا رکنى از ارکان اصلى حیات و زندگانى بشر است . بگفته‏ى وى نفس را نیروى عقل و هوش مسخر نتوان کرد، شاید از آن رو که عقل و هوش هنگام غلبه‏ى هوى و آرزو، روى در حجاب مى‏کند و از کار فرو مى‏ایستد و چون مستى شهوت نیرو گرفت مانند حالت سکر و بى‏خودى که از خوردن شراب دست مى‏دهد، عقل آدمى از تصرف باز مى‏ماند و قواى بدن از اطاعت خرد و هوش سر مى‏پیچد و چه بسا که درین حالت عقل و هوش بدنبال هواهاى نفسانى مى‏روند و آن را توجیه مى‏کنند و بر صحت و فایده‏ى آن دلیل مى‏تراشند و راه و نقشه‏هاى دقیق براى وصول بدان نشان مى‏دهند و طرح مى‏کنند پس عقل و هوش عادى نمى‏تواند نفس را در زیر بار اطاعت کشد مگر عنایت الهى مددکار شود و انسان به پشتیبانى آن عنایت و رهبرى ولى کامل بتزکیه و تهذیب نفس توفیق یابد.

اینت: مخفف این تو را است،برای بیان تعجب است.

 اینت آتش اینت تابش اینت سوز: یعنی چه آتشی! چه تابشی! چه سوزشی!

هَلْ مِنْ مَزِیدٍ: آیا بازهم هست، اشاره دارد به آیهْ شریفه:« یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ اِمْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ» [5].

   ( 1388) او از خوردن هیچ غذائى سیر نمى‏شود تا اینکه از طرف خداوند باو ندا مى‏رسد.( 1389) که آیا سیر شدى؟ با این آتش و این تابش و سوز.( 1390) عالمى را لقمه کرده و فرو برده باز معده‏اش هل من مزید مى‏گوید.